Aan alles komt een eind

Het laatste moment van een vakantie komt altijd wel weer sneller dan je denkt. Bijna als een plotseling 'ach ja.....' , is het dan zondagochtend. De tassen waren feitelijk al klaar, we hebben ze nooit helemaal uitgepakt, wel geherschikt omdat we spullen van Jon hadden meegenomen. Dus veel werk hebben we niet.

Zaterdagavond hebben we geborreld met een fles witte wijn (jawel, een oude, niet heel lekkere, maar toch.....) eindelijk ook weer emping, en tempé goreng met sambal ketjap, hoe lekker en gezellig. Dedi heeft meegegeten. En we hebben een fijne avond.

Zondag 13 augustus om 10:50 uur rijden we weg, ongelooflijk: voor op schema. En zoals Dedi zei, het is relatief rustig, binnen een uur zijn we op het mooie ruime, nieuwe vliegveld Kuala Namu. Afscheid nemen vind ik altijd naar. Nu zeggen we een trouwe gids, die 2 weken elke dag in ons midden was en zoveel heeft bijgedragen aan deze onvergetelijke reis, vaarwel. Dedi heeft voor ons alle drie een cadeau, hoe ongelooflijk attent. Een eigen batik sarong! We hopen dat we Dedi Nederland een keer kunnen laten zien. Een fijn mens met oog en oor voor iedereen om hem heen. En liefde voor zijn land.

Het binnenstappen van het vliegveld en het gedag zeggen van Dedi, is niet alleen een vaarwel van hem. Of van Sumatra of Indonesië. Nee, voor mij markeert het ook de afsluiting van een reis, die om zoveel redenen zo indrukwekkend was en die al jaren duurt. Een reis waar ik met oma zoveel over heb gesproken op weg hier naar toe. En ja, ook met opa. Deze reis had nooit kunnen zijn wat deze is geworden, als we in 2010 niet Java hadden bezocht. Maar Sumatra is primair oma haar domein natuurlijk. Deze reis, indrukwekkend en uniek in haar soort; de reis die uiteindelijk ook fysiek een bezoek aan Sumatra inhield. Maar die tegelijkertijd een reis is geweest waarin we twee tijdsgewrichten met elkaar konden verbinden. Oud en nieuw, herinneringen van toen, herinneringen van nu. Elke dag hier op Sumatra is nu één herinnering, minstens. En door deze reis verworden tot ook herinneringen van ons, anders, maar gebaseerd op datzelfde kompas.

F.J. Hartman, vader, opa, overgrootvader; hoofd administrateur van de RCMA. Uiteindelijk, na een onmogelijke strijd, gebukt onder het juk van de Kempei Tai, achtergebleven in dat schitterende land, op Java, Bandoeng. Gestorven 8 juli 1945, slechts 48 jaar. Omama, zijn dochter, moeder, oma, tante. Opgegroeid in een periode tussen twee oorlogen in. Een tijd die voor velen (te) ver weg lijkt. Voor oma is het haar leven, met scherpe en glasheldere herinneringen.

Ik heb het ook over een periode die vandaag, exact 72 jaar geleden, heeft geleid tot de uiteindelijke capitulatie van Japan, het einde van de Tweede Wereld oorlog en daarmee ook de bevrijding van Nederlands-Indië. Een periode die voor velen te lang duurde, te zwart was. En daarmee voor ook veel Nederlanders, direct betrokkenen en hun familie, ontzagwekkende gevolgen had en heeft. Niet alleen voor de generatie van toen, ook voor de tweede en derde generatie. Allen zijn er mee verbonden, onomkeerbaar.

Dat ik het voorrecht heb oma, jouw schoondochter te zijn, en dat ik daarom jouw verhalen mocht beluisteren, dat is voor mij een groot geschenk. Dat we met elkaar, nogmaals, helaas zonder Jonne, ook deze reis konden maken, onder jouw bezielende leiding, dat is voor mij een cadeau van het leven. We hebben er gister met elkaar op geproost. Je was en bent een geweldige reisleidster, die met volle overtuiging ons wist te vertellen hoe we het beste door Sumatra konden reizen. Je hebt ons op het spoor van Deli River, Dirk Buiskool en zijn vrouw Diana gezet. Zij hebben met hun reisbureau en hun heerlijke hotel, gezorgd voor een goede invulling van wat wij met elkaar besproken hebben. Het regelen van de vergunningen om de plantages te mogen bezoeken, hebben zij mede voor hun rekening genomen. Erg fijn.

Oma, je weet nog zo goed hoe het huidige Sumatra is, want je bent ondanks jouw leeftijd een dame die nog altijd midden in het leven staat. Geïnteresseerd in de wereld en alles wat vandaag de dag gebeurt. Het feit dat je weer in jouw oude fotoboeken bent gedoken, we deze nu naast elkaar kunnen leggen en ook brieven uit die tijd weer laat herleven; ik word stil en glim er van. We hebben nog veel te bespreken de komende tijd. Dan kun je nog meer toelichting geven op onze foto's en filmpjes. Hoe bijzonder is het dat we gister spraken over Klein Soengei Karang. Jij aangaf dat de lampjes in de gang, nog exact dezelfde zijn als toen jij jong meisje was, ruim 75 jaar geleden. De boog in de gang die jou terugbracht naar de tijd waarin je in de weekenden, daarachter in een kamertje, je huiswerk deed. De foto van Steven achter het huidige bureau van de manager. Dat dit juist die kamer is, waar jouw vader zijn kantoor in jullie huis had. De lambrisering van die kamer onveranderd is. Door de nerven van dat hout is te zien hoe jouw vader versmelt met het beeld van jouw zoon. Zoveel jaren later, en toch ook weer niet. De foto van Lars en Steven voor het AVROS gebouw in Medan. Jouw vader die daar elke week binnen wandelde. Het zwembad, de kleedhokjes, waar Frits en jij zoveel fijne momenten hadden. Lars en Steven die daar hun baantje als een eerbetoon trekken. Eregroet aan omama, opa en overgrootvader. Onversaagd en ongebroken. De tekst op het monument voor de vrouwen en kinderen in de vrouwenkampen, geplaatst op het terrein van Bronbeek.

De klim op de Sibajak. Susan. Wellicht had jij zonder die bergvulkaan nooit het levenslicht gezien. Jij zag midden in die ellende van deze oorlog dat licht gelukkig wel, al was het toen zwart en vol verdriet. Jij die jouw vader Dirk alleen door brieven, foto's, filmpjes en verhalen kent. Dirk die voordat 'onze opa' was afgereisd naar Birma, al het leven liet aan diezelfde dodenspoorweg en nooit meer terugkeerde. Dirk die mede geëerd werd door jouw boek, Susan. De groet aan jou op de Sibajak is ook een groet aan Dirk en Riet, een eerbetoon. Hun leven dat zo anders liep, niet samen verder. Onze reis, die ook een eerbetoon kan zijn aan de persoonlijke geschiedenis en herinneringen van zoveel mensen die toen woonden en leefden in Nederlands-Indië. Herinneringen die op zoveel fronten, zo complex zijn en zoveel kleuren en doorkijkjes kennen.

Deze reis is ten einde. We zijn veilig thuis. We zijn herenigd, wij wel. Vandaag is er de herdenking in Den Haag. 15 augustus is immers sinds 1945 een officiële 'vlagdag'. Er hangen er maar bitter weinig, Nederlandse vlaggen. Ik heb er vandaag op mijn route om precies te zijn 1 gezien. Ik weet dat de vlag ook bij jullie hangt opa en oma. Ter eerbetoon en herinnering aan de bevrijding. Hij hangt ook bij ons. Het einde van die oorlog. Opdat we niet vergeten. Niet vergeten hoe verschrikkelijk oorlogen zijn. En er met zijn allen van leren. Ik blijf het hopen.

Ook zaterdag 19 augustus staan we stil bij de verschrikkingen van de dodenspoorwegen Birma-Siam en Pakan Baroe. En zondag 27 augustus staan we stil bij de ellende en het verdriet van de vrouwenkampen. Ik hoop dan velen te zien op Bronbeek!

Opdat aan herdenken en herinneren nooit een eind komt.

We gaan een boek van deze reis maken en zullen deze fantastische ervaring ook nooit vergeten.

Oma en opa: banyak terima kassih! Tjoem!